توسعه ایران در یک نگاه

کجا بودیم؟ کجا هستیم؟ کجا می توانستیم باشیم؟ کجا خواهیم بود؟

مقدمه

این گزارش که چکیده‌ای از مهمترین یافته‌های گزارش شاخص ملی توسعه است؛ ویژه مطالعه و استفاده سیاست گذاران، مدیران و برنامه‌ریزان توسعه در ایران تنظیم شده است. یافته‌های این گزارش محصول بررسی دقیق مهمترین شاخص‌های جهانی توسعه و در نهایت تجمیع، نقد، و تحلیل آماری یافته‌های ۱۳ کلان شاخص، ۱۲۴ زیرشاخص و ۷۳۴ نماگر توسعه در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، زیست محیطی و توانمندی فردی است. محصول نهایی این گزارش طراحی یک فراشاخص توسعه است که کشورهای جهان را بر اساس وضعیت‌شان در‌ ۱۲۴ زیرشاخص توسعه رتبه‌بندی و دسته‌بندی می‌کند.

هدف این پروژه بازنمایی جایگاه ایران در جهان، شناسایی نقاط ضعف و قوت تجربه توسعه در ایران، و شناخت مسیر کارامد توسعه برای ایران است. در نسخه‌های بعدی این گزارش در سال‌های آینده در نظر داریم توسعه ایران را به کمک یک شاخص ملی خودساخته توسط پویش فکری توسعه در واحد رصدخانه توسعه تحلیل و ارزیابی کنیم. همینطور در فاصله انتشار گزارش‌های سالیانه، این مجموعه مقالات، ویدیوها و وبینارهایی جهت آشنایی مخاطبان با شاخص‌های توسعه و رصد مداوم توسعه ایران منتشر خواهد کرد.

توسعه چیزی نیست مگر بهبود شرایط زندگی برای تک تک شهروندان و رفع نیازهای ملی یک جامعه. پویش فکری توسعه، توسعه را اینگونه تعریف می‌کند:

توسعه، فرایند شکل‌گیری ساختارهای نهادی است که منجر به ایجاد رفاه پایدار و توزیع نسبتا عادلانه آن در سطح جامعه با هدف توانمندسازی همه افراد جامعه می‌شود، به طوریکه هیچ محدودیت درونی(نیاز اولیه‌ رفع‌نشده‌) یا هیچ محدودیت بیرونی (آزادی‌های سلب شده) افراد را از انتخاب آزادانه و مختارانه فرصت‌های خودشکوفایی محروم نکند.

ماموریت این گزارش ارائه تصویری واقع بینانه، بدون اغراق و جهت‌گیری، و با تکیه برابر بر دستاوردها و نداشته‌های ایران در مسیر توسعه است. ما امیدواریم مأموریت تعیین شده قدمی در راستای آگاهی بخشی به جامعه علمی و دانشگاهی کشور و همچنین ابزاری جهت بهبود سیاست گذاری‌ها و اولویت سنجی‌های مسئولین و برنامه ریزان توسعه در ایران باشد.

«ما نمی‌توانیم مدیریت کنیم آنچه را که نتوانیم اندازه‌گیری کنیم»

پیتر دراکر

فراشاخص توسعه

فراشاخص توسعه نمایش دهنده همه ابعاد توسعه در حوزه‌های سیاسی-حقوقی، اقتصادی و کسب و کار، حوزه اجتماعی و فرهنگی، حوزه توانمندسازی فردی و حوزه طبیعی است. فراشاخص توسعه تجمیعی از ۱۳ کلان شاخص، که شامل ۱۲۴ زیر شاخص و ۷۳۴ نماگر توسعه است.

همانطور که در نمودار بالا مشاهده می‌شود، ایران در فراشاخص توسعه در رتبه ۱۱۴ از ۱۴۷ کشور جهان قرار دارد و با نمره ۴۶.۵ پایین‌تر از میانگین جهانی که ۵۶.۶ است قرار گرفته و در بین کشورهایی با توسعه در وقعیت هشدار (نارنجی رنگ) قرار گرفته است.

نردبان توسعه

اگر بهترین وضعیت توسعه در دنیای امروز را با عدد ۱۰۰ نمایش دهیم، ایران تنها ۳۹ پله از این نردبان توسعه را طی کرده است و هنوز راه طولانی تا رسیدن به وضعیت امروز کشورهای توسعه یافته دارد.

ایران از لحاظ توازن توسعه و اینکه همه ابعاد توسعه به صورت متناسب پیشرفت کرده باشند، وضعیت نامطلوب تری دارد و تنها حدود ۲۵ پله از ۱۰۰ پله را طی کرده است. این به این معنی است که واقع شدن ایران در پله ۳۹ نردبان توسعه محصول پیشرفت نامتوازن در ابعاد مختلف توسعه است.

رادار چارت توسعه

ایران در شاخص‌های توسعه انسانی و پیشرفت اجتماعی وضعیت بهتر و در شاخص‌های سهولت کسب و کار، حکمرانی و دولت غیر شکننده، و همچنین شاخص‌هایی مانند شادی و کامیابی وضعیت بسیار بدی دارد و فاصله معناداری با کشورهای توسعه یافته دارد.

روند رشد کلان‌شاخص‌ها

نمودار بالا نشان دهنده نرخ متوسط رشد سالیانه کلان‌شاخص‌ها در ایران از اولین سال انتشار گزارش هر کلان شاخص است. بر این اساس کلان شاخص های صلح، حکمرانی، بهره‌وری انرژی، دولت غیر شکننده، رقابت پذیری در طول دهه‌های گذشته رشد منفی داشته‌اند و در مقابل کلان شاخص‌های پیشرفت اجتماعی، توسعه انسانی، نوآوری، حقوق مالکیت، سهولت کسب و کار و محیط زیست رشد مثبت و رو به بهود داشته‌اند. شاخص های کامیابی و شادی تقریبا ثابت مانده است. البته در ۵ سال گذشته کلان شاخص سهولت کسب و کار نیز روندی به شدت منفی و کاهنده داشته است.

نمودار بالا وضعیت این کلان شاخص‌ها را در اولین سالی که داده‌ آنها برای ایران موجود است با آخرین سال انتشار گزارش ها نشان می دهد. همانطور که در تصویر مشخص است بیشترین بهبود در کلان شاخص توسعه انسانی رخ داده و کلان شاخص نوآوری نیز نرخ رشد قابل توجهی داشته‌است.

نقشه توسعه ایران

در نمودار بالا نقشه توسعه مشاهده می‌شود. هر یک از باکس‌های بالا نمایش‌گر یک زیرشاخص توسعه است که در سه دسته تقسیم‌بندی شده است. دسته سبز رنگ نشان‌دهنده زیرشاخص‌هایی است که به طور معناداری بالاتر از میانگین جهانی است[۱]. دسته زرد رنگ زیرشاخص‌هایی را نمایش می‌دهد که حدود میانگین جهانی است و دسته قرمز رنگ هم زیر شاخص‌هایی است که به طور معناداری[۲] پایین‌تر از میانگین جهانی است.

رتبه توسعه ایران

میانگین نمره فرا‌شاخص توسعه^[۳] در سال ۲۰۲۰ برای کل کشورهای جهان ۶/۵۶ است، اما نمره فراشاخص توسعه ایران تنها ۴۶.۵ می‌باشد. یعنی ایران از لحاظ توسعه پایین‌تر از میانگین جهانی قرار دارد. بالاترین کشور یعنی سوئیس نمره ۷/۸۳ و پایین‌ترین کشور یعنی جمهوری کونگو نمره ۶/۳۱ را کسب کرده‌اند. در مجموع ایران در بین ۱۴۷ کشوری که داده‌های آنها برای هر سیزده کلان شاخص موجود است، رتبه ۱۰۸ را دارد و در دسته بندی پنج گانه کشورها به لحاظ سطح توسعه[۴]، در میانه دسته چهارم (یعنی توسعه در وضعیت هشدار!) قرار دارد.

نمودار درآمد-توسعه ایران

رابطه بین درآمد سرانه کشورها به دلار با فرا شاخص توسعه نشان می‌دهد هر چه کشور‌ها به لحاظ درآمد سرانه وضعیت بهتری داشته باشند، فراشاخص توسعه آنها نیز بهتر است که این رابطه بسیار قوی و معنی‌دار است. اما در این میان برخی از کشورها از درآمدهای بدست آمده بهتر برای توسعه استفاده کرده‌اند و برخی دیگر نتوانستند از این درآمدها در جهت توسعه استفاده کنند که این  نشان می‌دهد موانع توسعه را باید نه در درامد ملی بلکه در ابعاد سیاسی، اجتماعی و در مجموع نهادی جستجو کرد. موانعی که اجازه نداده‌اند درامد ملی به توسعه تبدیل شود.

ایران در میان ۱۴۶ کشور از جهت توان تبدیل درآمد به توسعه رتبه ۱۴۳ را دارد! یعنی ایران به‌لحاظ درآمدی می‌توانسته است به‌صورت بالقوه نمره ۵۷.۱۴ را در فراشاخص توسعه کسب کند، اما در‌ حال‌ حاضر نمره ۴۶.۵ را کسب کرده و حدود ۱۸ درصد پایین‌تر از ظرفیت خود عمل کرده است.

سوات توسعه

اکثر زیرشاخص‌های توسعه ایران در مقایسه با میانگین جهانی در وضعیت ضعف یا تهدید به سر می برند که به این معنیست که تنها استراتژی تدافعی می‌تواند به کنترل بحران و در نتیجه خروج از وضعیت فعلی کمک کند و استراتژی‌های تهاجمی در اقتصاد و سیاست منجر به بحران‌های بی بازگشت خواهد شد. برای تغییر مسیر ار استراتژی های تهاجمی به تدافعی در عرصه سیاست های اقتصادی و اجتماعی نیازمند پارادایم شیفت یا افق گشایی هستیم. به این معنی که فرار از تهدیدهای خارجی و رفع ضعف‌های داخلی باید به اولویت نظام تبدیل شود.

پاورقی:

[۱]  بیش از ۱۵ نمره بالاتر از میانگین جهانی است.

[۲] بیش از ۱۵ نمره پایین‌تر از میانگین جهانی است.

[۳]. فراشاخص توسعه تلفیقی از مجموع ۱۳ کلان‌شاخص توسعه (شاخص کامیابی، صلح، حقوق مالکیت، عملکرد محیط زیست، شادی، توسعه انسانی، حکمرانی، دولت شکننده، پیشرفت اجتماعی، رقابت پذیری، سهولت کسب و کار، شدت انرژی و نوآوری جهانی) و ۱۲۶ زیر‌شاخص توسعه و ۷۳۴ نماگر توسعه است.

[۴]. کشورهای توسعه‌یافته، کشورهای پیشرو در توسعه، کشورهای در آستانه توسعه، کشورهای در دامنه هشدار، و کشورهای در دامنه اخطار (کمتر توسعه‌یافته)!